Vùng đồng bằng ngập lụt sông Mississippi, nơi những dòng nước đục ngầu cuộn chảy qua hệ sinh thái phong phú của miền Nam nước Mỹ vừa trở thành tâm điểm chú ý của giới khoa học sau khi một nhóm nghiên cứu bắt được một “hóa thạch sống” khổng lồ: cá sấu mõm dài (Alligator gar).
Với chiều dài gần 2,4 mét và cân nặng xấp xỉ 136 kg, con cá cổ đại này không chỉ gây ấn tượng bởi kích thước mà còn hé lộ nhiều bí ẩn về quá trình tiến hóa chậm chạp kéo dài suốt hàng trăm triệu năm.
Theo tiến sĩ Solomon David, nhà sinh vật học thủy sản tại Đại học Nicholls State (Mỹ), người được cộng đồng mạng trìu mến gọi là “Gã Cá Mập”, đây là “con cá sấu mõm dài lớn nhất” mà ông từng gặp trong sự nghiệp của mình.
“Nó thực sự khổng lồ, với phần đầu và thân to đến mức khiến tôi chưa từng thấy ở bất kỳ cá thể nào khác. Có thể nó đã sống từ 50 đến 90 năm, thậm chí hơn thế”, David chia sẻ. Con cá đã khiến thuyền nghiên cứu suýt lật trong quá trình bắt giữ, song nhóm nghiên cứu vẫn thành công trong việc gắn thẻ định danh và thả nó về môi trường tự nhiên.
Sinh vật từ thời khủng long
Cá sấu mõm dài, tên khoa học Atractosteus spatula, là loài cá nước ngọt khổng lồ từng chung sống với khủng long cách đây hơn 100 triệu năm. Sở hữu lớp vảy dày như áo giáp và hàm răng sắc nhọn, chúng được mệnh danh là “máy săn mồi cổ đại” của vùng nước Mỹ.
Đáng kinh ngạc hơn, loài này gần như không thay đổi hình thái trong suốt hàng triệu năm tiến hóa, khiến các nhà khoa học gọi chúng là “hóa thạch sống”.
Không giống cá sấu thực sự, cá sấu mõm dài là loài cá xương, hít thở bằng cả mang và phổi phụ, cho phép chúng sống được trong môi trường thiếu oxy. Chính đặc điểm này giúp chúng tồn tại qua các biến động lớn của Trái Đất – từ kỷ băng hà cho tới biến đổi khí hậu hiện đại.
Gắn thẻ để cứu hệ sinh thái sông Mississippi
Phát hiện khổng lồ này là một phần trong dự án phục hồi vùng đồng bằng ngập lụt sông Mississippi do tiến sĩ David cùng tổ chức The Nature Conservancy thực hiện. Mục tiêu của dự án là đánh giá mức độ kết nối giữa con sông lớn nhất nước Mỹ với các vùng ngập lụt lân cận, nơi được xem là “nôi sinh sản” của nhiều loài thủy sinh quý hiếm.
“Cá sấu mõm dài di cư đến những vùng đồng bằng ngập lụt này để sinh sản và kiếm ăn. Việc tìm thấy một cá thể lớn như vậy chứng tỏ hệ sinh thái đang phục hồi tốt”, David cho biết. Ông và nhóm của mình đang thu thập dữ liệu để hiểu rõ hơn về vòng đời, môi trường sống và vai trò sinh thái của loài cá khổng lồ này.
Kẻ săn mồi khổng lồ nhưng hiền lành
Dù ngoại hình hung dữ, cá sấu mõm dài không hề nguy hiểm với con người. Chúng là loài săn mồi cơ hội, ăn bất cứ thứ gì vừa miệng từ cá nhỏ, chim nước đến động vật giáp xác nhưng miệng chúng không đủ lớn để nuốt người. “Bạn hoàn toàn an toàn khi bơi gần chúng”, David nói vui.
Sự phát triển đến kích thước khổng lồ của loài cá này đến từ nguồn thức ăn phong phú của các con sông lớn, hồ và vùng ngập lụt. Tuy nhiên, môi trường sống của chúng đang bị đe dọa nghiêm trọng bởi hệ thống đập, đê và các hoạt động khai thác quá mức.
“Cá sấu mõm dài trưởng thành chậm và sống lâu, vì vậy việc đánh bắt không giới hạn có thể khiến quần thể của chúng suy giảm nhanh chóng”, ông cảnh báo.
Bí ẩn tiến hóa: Khi thời gian dừng lại
Cá sấu mõm dài là ví dụ điển hình của cái gọi là “hóa thạch sống” – khái niệm do Charles Darwin đề xuất năm 1859 để mô tả những loài sinh vật gần như không thay đổi qua hàng triệu năm. Năm 2024, nhóm của tiến sĩ David đã công bố nghiên cứu đầu tiên làm sáng tỏ cơ chế sinh học có thể khiến một số loài “đông cứng” trong tiến hóa.
Theo đó, quá trình tiến hóa ở các loài “hóa thạch sống” diễn ra cực kỳ chậm, đến mức chúng vẫn có thể lai ghép với những loài khác tách biệt về mặt di truyền từ hàng trăm triệu năm.
Một ví dụ hiếm hoi được ghi nhận gần đây là sự lai ghép giữa cá sấu mõm dài và cá sấu mõm ngắn, hai loài có tổ tiên chung từ thời khủng long – hơn 100 triệu năm trước. Đây là một trong những cặp cha mẹ phân tách sớm nhất từng được biết đến trong thế giới động vật, thực vật và nấm.
Theo tiến sĩ David, những loài như cá sấu mõm dài không chỉ là minh chứng sống cho quá khứ của Trái Đất mà còn chứa đựng nhiều bí mật khoa học chưa được giải mã. Một giả thuyết thú vị cho rằng chúng có khả năng sửa chữa DNA hiệu quả vượt trội, giúp duy trì sự ổn định di truyền trong hàng triệu năm, điều có thể mở ra hướng nghiên cứu mới cho y học và ung thư học.
“Cá sấu mõm dài thường bị xem là ‘cá tạp’, nhưng thực tế, chúng là một phần quý giá của hệ sinh thái và lịch sử tiến hóa. Việc bảo tồn chúng không chỉ giúp duy trì cân bằng tự nhiên mà còn giúp chúng ta hiểu hơn về chính hành tinh mình đang sống”, ông nói.
Và khi “gã khổng lồ” hơn 100 triệu năm tuổi ấy được thả trở lại dòng sông Mississippi, nó không chỉ là một con cá mà là chứng nhân sống của quá khứ xa xưa, nơi mà khủng long còn tung hoành trên Trái Đất. Một mảnh ghép nhỏ bé nhưng vô giá trong bức tranh rộng lớn về sự sống, thứ mà chúng ta vẫn đang không ngừng khám phá.
