Không phải tất cả các loài cá heo đều sinh sống ở đại dương và ở Nam Mỹ, một số loài cá heo nước ngọt lại cư trú trong các con sông lớn như Amazon hay Madeira, trong đó cá heo sông Bolivia (Inia geoffrensis boliviensis) là một trong những loài hiếm hoi và đang có nguy cơ tuyệt chủng cao.
Thông thường, loài này rất khó quan sát và các nhà sinh vật học chỉ có thể nhìn thấy vây hoặc đuôi của chúng ló lên giữa làn nước đục. Thế nhưng vào một ngày tháng 8 năm 2021, một nhóm các nhà nghiên cứu từ Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Noel Kempff Mercado ở Bolivia đã bắt gặp một cảnh tượng kỳ lạ chưa từng có: hai con cá heo sông đang ngậm trong miệng một con trăn Anaconda khổng lồ.
Ban đầu, nhóm nghiên cứu chỉ định ghi lại vài bức ảnh hiếm hoi về loài cá heo sông khó tiếp cận này. Nhưng khi quan sát kỹ hơn, họ kinh ngạc nhận ra hai con cá heo đang “chơi” với một con trăn Nam Mỹ Beni – loài săn mồi đỉnh cao trong hệ sinh thái sông nước Bolivia. Trăn Nam Mỹ thường là kẻ săn mồi chứ không phải con mồi, và chưa từng có tài liệu nào ghi nhận việc chúng bị động vật hoang dã khác tấn công, chứ đừng nói là bị cá heo “chơi đùa”. Phát hiện này nhanh chóng gây chấn động cộng đồng sinh học.
Theo báo cáo trên tạp chí Ecology , các nhà khoa học do Omar Entiauspe-Neto đứng đầu cho rằng hành vi kỳ lạ này có thể là một hình thức chơi đùa xã hội, một đặc trưng thường thấy ở các loài cá heo.
Cá heo vốn nổi tiếng thông minh và hiếu kỳ; việc tương tác với những vật thể lạ, kể cả sinh vật sống, có thể giúp chúng rèn luyện kỹ năng vận động, săn mồi hoặc thậm chí là thể hiện hành vi giao phối. Trong nhiều loài cá heo, vui chơi là một phần không thể thiếu trong đời sống, không chỉ của cá thể trưởng thành mà còn là “bài học” thực hành cho cá con.
Tuy nhiên, trong trường hợp này, trò chơi của cá heo có vẻ hơi “quá trớn”. Các nhà nghiên cứu đếm được tổng cộng sáu cá thể cá heo sông Bolivia, trong đó có cả cá con, cùng tham gia “đùa nghịch” với con trăn xấu số. Một số con cá heo đã giữ chặt và nhấn chìm trăn dưới nước trong ít nhất bảy phút – đủ để khiến con rắn ngạt thở và chết.
Việc các cá heo con xuất hiện trong cảnh tượng này khiến một số nhà khoa học đặt giả thuyết rằng cá heo trưởng thành có thể đang dạy cho con non cách xử lý những sinh vật lạ, hoặc đơn giản chỉ đang biểu diễn kỹ năng.
Nhưng còn một giả thuyết táo bạo hơn và gây nhiều tranh cãi là trong bức ảnh ghi lại sự việc, dương vật của cá heo được nhìn thấy trong trạng thái cương cứng. Một số nhà nghiên cứu cho rằng hành vi “chơi đùa” này có thể liên quan đến sự kích thích tình dục.
Cá heo vốn nổi tiếng là loài động vật có hoạt động tình dục mạnh mẽ, từng được ghi nhận thực hiện những hành vi vượt xa mục đích sinh sản. Trước đây, các nhà quan sát từng thấy cá heo mũi chai dùng lươn sống như một “đồ chơi tình dục”, hoặc cố gắng giao phối với những loài khác. Do đó, không loại trừ khả năng việc tiếp xúc với cơ thể trăn Anaconda – trơn và chuyển động dưới nước – đã tạo nên sự hưng phấn cho cá heo.
Dù nguyên nhân chính xác vẫn chưa rõ, phát hiện này cho thấy hành vi xã hội của cá heo sông Bolivia phức tạp hơn nhiều so với hiểu biết hiện tại. Nó cũng gợi mở một góc nhìn thú vị: đằng sau vẻ hiền hòa và thông minh, cá heo có thể là sinh vật đầy bản năng và khó đoán, với những hành động vượt ngoài khuôn khổ “chuẩn mực sinh học” mà con người thường gán cho chúng.
Trong khi các nhà khoa học còn đang tranh luận về ý nghĩa của hành vi kỳ lạ này, môi trường sống của loài cá heo sông Bolivia lại đang chịu sức ép nghiêm trọng. Một nghiên cứu năm 2023 tại vùng Amazon, Peru, cho thấy chuyển động của cá heo sông trùng với khu vực có hoạt động đánh bắt cá, nạo vét lòng sông và xây đập thủy điện.
Các yếu tố này đang thu hẹp không gian sống tự nhiên của chúng. Mùa khô năm 2023, hồ Tefé (Brazil) chứng kiến hơn 200 con cá heo chết hàng loạt do nước nóng và cạn kiệt. Năm 2024, tình hình thậm chí còn tồi tệ hơn.
Đầu năm 2025, Quỹ Omacha phối hợp với Quỹ Động vật có vú biển quốc gia và nhiều đối tác quốc tế đã thực hiện chương trình kiểm tra sức khỏe cho cá heo sông tại Colombia và Peru. Kết quả cho thấy nồng độ thủy ngân trong cơ thể cá heo tăng cao – hậu quả của ô nhiễm công nghiệp và khai thác vàng cùng sự xuất hiện của vi khuẩn kháng thuốc, báo hiệu tình trạng suy thoái nghiêm trọng của hệ sinh thái sông ngòi Nam Mỹ.
Chúng ta hiểu rất nhiều về cá heo sống ở đại dương, nhưng đối với những loài sống ở sông như cá heo Bolivia, phần lớn bí ẩn vẫn chưa được giải mã. Hành vi “chơi đùa với trăn” có thể là một trò nghịch ngợm, một bài học săn mồi, hoặc thậm chí là một hành động bản năng đầy tính dục, nhưng chắc chắn, nó đã mở ra một cánh cửa mới cho khoa học về nhận thức và hành vi của động vật thông minh bậc nhất hành tinh này.
Biết đâu, trong những khúc sông đục ngầu của Amazon, những con cá heo sông ấy vẫn đang tiếp tục thực hiện những “nghi thức” mà con người chưa thể nào hiểu hết – vừa kỳ lạ, vừa đáng kinh ngạc, như chính thế giới hoang dã mà chúng đang bảo vệ.
