Trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta thường quen thuộc với việc nhìn mọi vật một cách trực quan. Tuy nhiên, có những điều lại hoàn toàn ngược lại, chúng không hề có ý nghĩa khi ta nhìn vào lần đầu tiên. Điển hình nhất chính là khi so sánh một tấm bản đồ phẳng với thế giới thực hoặc thậm chí là với một quả địa cầu.
Mới đây, một bài đăng trên tài khoản X có tên “Latest in Space” đã khiến hàng triệu người trải nghiệm sự “phi trực quan” này một cách trực tiếp. Bài đăng chỉ vỏn vẹn dòng chữ: “Sự thật thú vị: Không cần chạm vào bất kỳ mảnh đất nào, bạn vẫn có thể đi thuyền từ Ấn Độ đến Hoa Kỳ theo một đường thẳng hoàn toàn”. Kèm theo đó là một hình ảnh bản đồ với một đường cong rất “cong”, chính điều này đã gây ra sự hoang mang và tranh cãi dữ dội.
Phép chiếu Mercator: Vừa tiện lợi, vừa “lừa dối” thị giác
Sự nhầm lẫn lớn này xuất phát từ một thực tế đơn giản: hình ảnh được đăng tải và hầu hết các bản đồ mà chúng ta thường sử dụng hàng ngày đều dựa trên Phép chiếu Mercator. Phép chiếu này được nhà vẽ bản đồ người Flemish Gerardus Mercator phát minh vào năm 1569 và đã trở thành tiêu chuẩn cho việc lập bản đồ thế giới trong nhiều thế kỷ.
Cách thức tạo ra phép chiếu này khá thú vị: hãy tưởng tượng bạn đặt một quả địa cầu vào bên trong một hình trụ, sau đó chiếu mọi điểm trên quả địa cầu lên bề mặt của hình trụ. Các điểm chiếu này dựa trên kinh tuyến, là những đường thẳng (tưởng tượng) chạy từ Cực Bắc xuống Cực Nam. Khi hoàn thành, bạn sẽ có một bản đồ phẳng trải dài.
Loại bản đồ này trở nên vô cùng phổ biến bởi tính ứng dụng cao trong việc điều hướng. Nó cho phép các thủy thủ hoặc phi công có thể di chuyển từ nơi này đến nơi khác bằng cách đi theo một đường thẳng trên bản đồ mà không cần phải liên tục điều chỉnh hướng đi la bàn của họ. Điều này được gọi là một đường loxodrome (rhumb line), duy trì góc không đổi với các kinh tuyến.
Tuy nhiên, vấn đề cốt lõi ở đây là: Trái Đất có hình cầu (hoặc chính xác hơn là hình phỏng cầu dẹt), chứ không phải hình phẳng, bất chấp những gì một số ít người vẫn tin. Để “duỗi phẳng” một bề mặt cong như quả địa cầu lên một mặt phẳng, chắc chắn phải có sự biến dạng.
Và trong phép chiếu Mercator, sự biến dạng này càng trở nên rõ rệt khi các vùng đất càng xa đường xích đạo. Ví dụ, Greenland trông lớn gần bằng châu Phi trên bản đồ Mercator, trong khi thực tế châu Phi lớn gấp 14 lần Greenland. Các vùng cực như Nam Cực và Bắc Cực bị kéo dài ra vô hạn.
Chính vì sự biến dạng này mà một đường thẳng trên bản đồ Mercator lại không phải là đường thẳng ngắn nhất (hay đường trắc địa – geodesic) trên bề mặt Trái Đất hình cầu. Một đường trắc địa trên Trái Đất thực chất là một đường cong lớn (great circle), tức là một vòng tròn trên bề mặt hình cầu có cùng đường kính với hình cầu đó. Chuyến bay thẳng nhất giữa hai điểm bất kỳ trên Trái Đất (không đi qua các cực) thường sẽ trông như một đường cong trên bản đồ Mercator.
Bài đăng “gây bão” và lời giải đáp trực quan
Bài đăng từ “Latest in Space” đã gây ra một làn sóng tranh cãi mạnh mẽ. Nhiều người dùng Internet khẳng định một cách chắc chắn rằng không thể di chuyển từ Hoa Kỳ đến Ấn Độ theo một “đường thẳng” trên biển mà không chạm đất, dựa trên những gì họ nhìn thấy trên bản đồ Mercator quen thuộc. Họ cho rằng đường cong hiển thị trên bản đồ không thể là “đường thẳng” thực sự.
May mắn thay, trong “biển” tranh cãi đó, một người dùng Twitter (nay là X) với tài khoản @CosmicAsad đã xuất hiện và cung cấp một minh họa trực quan bằng hình ảnh động. Đoạn video này đã chứng minh một cách thuyết phục rằng việc đi thuyền từ Ấn Độ sang Hoa Kỳ theo một đường thẳng (trên quả địa cầu) là hoàn toàn khả thi.
Nó đi qua Vịnh Bengal, sau đó băng qua Thái Bình Dương, vòng qua phía Bắc của Bán cầu Bắc (gần Alaska và Canada), và cuối cùng đến Hoa Kỳ. Điều quan trọng là hành trình này không hề chạm vào bất kỳ lục địa hay khối đất liền nào.
Đoạn video của @CosmicAsad đã giúp người xem nhận ra rằng “đường thẳng” trên một quả cầu sẽ trông như một đường cong trên bản đồ phẳng Mercator, đặc biệt là khi hành trình đi qua các vĩ độ cao.
Mặc dù đoạn phim đã giải thích rõ ràng, nhưng không có gì ngạc nhiên khi một số người vẫn kiên quyết khẳng định điều đó là không thể, thay vì thừa nhận rằng nhận định ban đầu của họ dựa trên một sự hiểu lầm về phép chiếu bản đồ.
Đây là một ví dụ điển hình cho việc đôi khi, những gì chúng ta “thấy” bằng mắt thường trên các phương tiện truyền thông có thể không phải lúc nào cũng phản ánh đúng sự thật khách quan.
Câu chuyện về hành trình đường thẳng từ Ấn Độ đến Mỹ trên biển là một lời nhắc nhở thú vị về tầm quan trọng của việc hiểu các phép chiếu bản đồ và những giới hạn của chúng. Mặc dù các bản đồ phẳng vẫn cực kỳ hữu ích cho nhiều mục đích, chúng ta cần nhận thức được rằng chúng là những biểu diễn có sự biến dạng của một thực thể ba chiều.
Cuộc tranh cãi trên mạng xã hội này không chỉ là một khoảnh khắc “viral” mà còn là một bài học giá trị về trực giác con người và cách nó có thể bị đánh lừa bởi những biểu diễn phẳng của một thế giới cong.
