Một nhóm nhà khảo cổ quốc tế vừa công bố kết quả nghiên cứu mới gây sửng sốt: khu di chỉ Aguada Fénix, có niên đại hơn 3.000 năm tại đông nam Mexico, có thể chính là “vũ trụ đồ”, một bản đồ khổng lồ mô phỏng trật tự của vũ trụ theo quan niệm của người Maya cổ đại.
Phát hiện này không chỉ mở rộng hiểu biết của giới khoa học về văn minh Maya thời sơ kỳ, mà còn thách thức nhiều quan điểm cũ về cách thức tổ chức xã hội và niềm tin tôn giáo của họ.
Các nhà khảo cổ học đã tìm thấy một khu vực hình chữ thập tại địa điểm Aguada Fénix ở Mexico.
Theo công bố trên tạp chí Science Advances , Aguada Fénix là công trình kiến trúc hoành tráng nhất và lâu đời nhất từng được phát hiện trong khu vực Maya. Với diện tích lên tới 9 x 7,5 km, tương đương hoặc thậm chí lớn hơn nhiều thành phố cổ như Tikal hay Teotihuacan – di chỉ này được cho là mô phỏng toàn bộ vũ trụ theo cách nhìn của cư dân thời đó.
Thay vì chỉ là một trung tâm hành chính hay nghi lễ, Aguada Fénix có thể là biểu tượng của “trật tự vũ trụ”, nơi con người, thời gian và không gian được kết nối theo quan niệm tâm linh của người Maya cổ.
Công trình này được xây dựng vào khoảng năm 1050 trước Công nguyên, tức trước cả khi người Maya phát minh ra hệ thống chữ viết. Nó bị bỏ hoang khoảng năm 700 trước Công nguyên và được phát hiện trở lại nhờ công nghệ lidar – phương pháp quét laser từ máy bay giúp tái tạo hình ảnh địa hình ẩn dưới lớp rừng rậm.
Phân tích dữ liệu cho thấy các kiến trúc của Aguada Fénix được bố trí theo hệ thống kênh đào, đường đắp cao và đập nước đan xen, tạo thành những hình chữ thập khổng lồ, biểu tượng quen thuộc trong vũ trụ quan Trung Mỹ.
Tại trung tâm khu di chỉ là “nhóm E” – tập hợp các nền móng và tòa nhà nhỏ, bên trong chứa nhiều vật phẩm nghi lễ như đồ gốm, đá xanh, bùa hình cá sấu và chim, thậm chí cả hình ảnh một người phụ nữ đang sinh con.
Tuy có một hồ nước nhỏ cung cấp nguồn nước cho các kênh đào, nhưng giới khảo cổ cho rằng các kênh này không phục vụ nông nghiệp, mà có thể chỉ mang ý nghĩa nghi lễ hoặc tượng trưng cho các dòng chảy của vũ trụ.
Bản đồ Aguada Fénix dựa trên công nghệ lidar, với các đường màu trắng thể hiện trục Bắc-Nam và Đông-Tây của khu vực. Cao nguyên, đường đắp cao, hành lang, kênh đào và đầm phá được mô tả bằng nhiều màu sắc khác nhau.
Giáo sư Takeshi Inomata, chuyên gia khảo cổ học Đại học Arizona và là tác giả chính của nghiên cứu, cho biết bố cục của Aguada Fénix phản ánh mối liên hệ giữa con người với mặt trời và thời gian.
“Những người xây dựng dường như tin rằng vũ trụ được sắp xếp theo hai trục Bắc-Nam và Đông-Tây. Trục Đông-Tây có thể đại diện cho chuyển động của mặt trời và dòng chảy của thời gian,” ông nói. Các nhà nghiên cứu cũng phát hiện rằng công trình được định hướng theo vị trí mặt trời mọc gắn với chu kỳ 260 ngày, một chu kỳ sau này trở thành nền tảng của lịch nghi lễ Maya và Aztec.
Điều đáng chú ý là không có bằng chứng nào cho thấy Aguada Fénix được xây dựng dưới sự chỉ đạo của tầng lớp thống trị. Không giống các thành phố Maya sau này như Tikal hay Copan, nơi tồn tại hệ thống đẳng cấp chặt chẽ, công trình 3.000 năm tuổi này dường như được tạo ra nhờ nỗ lực tập thể của hàng nghìn người dân.
Nhóm nghiên cứu ước tính khoảng hơn 1.000 người đã tham gia xây dựng mà không bị cưỡng ép, có thể coi đây là một “dự án cộng đồng” vĩ đại, giống như cách người Anh tiền sử đã cùng nhau dựng nên Stonehenge.
Theo các tác giả, quá trình xây dựng Aguada Fénix có thể là một dịp lễ hội quy mô lớn, nơi người dân tụ họp để tổ chức nghi lễ, tiệc tùng, trao đổi hàng hóa và thậm chí tìm bạn đời. “Những sự kiện tập thể như vậy có thể chính là động lực khiến con người cùng nhau dựng nên công trình khổng lồ này”, nhóm nghiên cứu viết.
Các đồ vật bằng ngọc bích được tìm thấy ở Aguada Fénix ở Mexico.
Tuy nhiên, không phải tất cả các học giả đều đồng tình với giả thuyết rằng Aguada Fénix là “vũ trụ đồ”. Giáo sư Michael Smith, Đại học Bang Arizona, cho rằng nhóm nghiên cứu cần đưa ra định nghĩa cụ thể hơn về khái niệm này và phương pháp xác định rõ ràng hơn.
Dù vậy, nhiều chuyên gia khác lại bày tỏ sự ủng hộ. Giáo sư David Stuart, chuyên gia về văn hóa Trung Mỹ tại Đại học Texas ở Austin, nhận xét: “Đây là một khám phá quan trọng, được thực hiện với phân tích rất tỉ mỉ và cẩn trọng”.
Trong khi đó, nhà nhân chủng học Arlen Chase, Đại học Houston, cho rằng cấu trúc trung tâm hình chữ thập và các trầm tích nghi lễ được tìm thấy tại nhóm E là bằng chứng thuyết phục về cách bố trí tượng trưng cho vũ trụ.
Ed Barnhart, giám đốc Trung tâm Thám hiểm Maya, cũng đánh giá cao nghiên cứu này: “Cả bản đồ vũ trụ lẫn hệ thống kênh đào đều nằm trong số những minh chứng sớm nhất về cách con người ở Trung Mỹ biểu đạt thế giới quan của mình”.
Còn giáo sư James Aimers, Đại học Bang New York ở Geneseo, nhìn nhận ở góc độ xã hội: “Điều quan trọng không chỉ là ý nghĩa tôn giáo, mà là cách người xưa cùng nhau xây dựng công trình đồ sộ này mà không cần quyền lực tập trung. Đó là minh chứng cho sức mạnh của hành động tập thể trong thời kỳ sơ khai của nền văn minh Maya”.
Một đồ trang sức bằng ngọc bích được tìm thấy ở Aguada Fénix có thể mô tả cảnh một người phụ nữ đang sinh con.
Dù còn nhiều tranh luận, không thể phủ nhận rằng Aguada Fénix đã mở ra một chương mới trong lịch sử khảo cổ học châu Mỹ. Với cấu trúc khổng lồ, ý nghĩa biểu tượng sâu sắc và dấu ấn cộng đồng rõ rệt, di chỉ này đang dần hé lộ cách mà tổ tiên người Maya đã hình dung về vũ trụ – nơi không gian, thời gian và con người hòa làm một trong trật tự thiêng liêng của tự nhiên.
