Khỉ đầu chó (tên khoa học Mandrillus sphinx) là loài khỉ lớn nhất thế giới, sinh sống chủ yếu trong các khu rừng mưa nhiệt đới của Trung Phi, đặc biệt là tại Gabon và Congo. Với thân hình to lớn, bộ mặt rực rỡ và tiếng kêu vang vọng, chúng không chỉ là biểu tượng đặc trưng của rừng rậm châu Phi mà còn là một trong những loài linh trưởng gây ấn tượng mạnh nhất với con người.
Thoạt nhìn, nhiều người dễ nhầm khỉ đầu chó với vượn, bởi chúng gần như không có đuôi. Tuy nhiên, thực tế chúng vẫn thuộc nhóm khỉ Cựu Thế giới, chỉ là chiếc đuôi của chúng rất ngắn, gần như cụt. Ngoài ra, khỉ đầu chó còn nổi bật bởi sự khác biệt rõ rệt giữa con đực và con cái, một đặc điểm sinh học gọi là “dị hình giới tính”.
Con đực khỉ đầu chó to lớn hơn hẳn, có khuôn mặt mang những mảng màu rực rỡ xanh, đỏ và vàng trông như được vẽ lên bởi bàn tay của một họa sĩ thiên nhiên. Nếu bạn từng xem bộ phim Vua Sư Tử, thì nhân vật Rafiki chính là hình ảnh hư cấu dựa trên loài khỉ đặc biệt này. Những con đực trưởng thành có thể nặng tới 50 kg, với hàm răng dài tới 5 cm, đủ để khiến bất cứ kẻ thù nào cũng phải dè chừng.
Nhưng đừng vội cho rằng khỉ đầu chó là loài ăn thịt hung bạo. Trên thực tế, chúng là động vật ăn tạp, ưa thích trái cây, nấm, côn trùng và thỉnh thoảng là các loài bò sát nhỏ. Tuy vậy, đằng sau vẻ “hiền lành” ấy là một bản năng sinh tồn cực kỳ mạnh mẽ. Khi bị đe dọa hoặc cạnh tranh lãnh thổ, khỉ đầu chó có thể trở nên cực kỳ hung dữ, sẵn sàng tấn công không chỉ các loài động vật khác mà cả đồng loại của mình.
Điều đáng kinh ngạc là trong thế giới của loài khỉ này, các con cái lại đóng vai trò rất quan trọng. Chúng không chỉ biết tự vệ mà còn hình thành các liên minh để chống lại những con đực xâm nhập không mong muốn.
Một nghiên cứu năm 2006 từng mô tả cảnh tượng đáng sợ về “Ngày rất tồi tệ” của một con khỉ đầu chó đực: sau khi thua trong cuộc chiến giành bạn tình, nó còn bị cả nhóm khỉ cái lao vào tấn công dữ dội. Khi một con đực khác định nhảy vào giúp, những “nữ chiến binh” này thậm chí còn hợp lực đuổi nó đi. Câu chuyện ấy cho thấy rằng trật tự xã hội trong bầy khỉ đầu chó phức tạp hơn nhiều so với vẻ ngoài hoang dã của chúng.
Các nhà sinh vật học cho biết, bầy khỉ đầu chó ở Gabon thường hoạt động theo mô hình “siêu đàn” – một trong những nhóm linh trưởng lớn nhất từng được ghi nhận, với hơn 800 cá thể. Chúng di chuyển khắp rừng rậm theo nhịp sống riêng, tìm kiếm thức ăn, chơi đùa và thể hiện các hành vi xã hội phức tạp như chải lông, bảo vệ con non hay phô trương sức mạnh.
Nhìn từ xa, khung cảnh ấy có thể khiến bạn liên tưởng đến một đội quân khổng lồ đang hành quân qua rừng. Hàng trăm thân hình lông xám di chuyển cùng lúc, tiếng gầm, tiếng gọi vang vọng giữa cây cối, tất cả hòa thành bản giao hưởng sống động của thiên nhiên hoang dã châu Phi. Nhưng nếu bạn vô tình đứng giữa “dòng sông khỉ” này, có lẽ điều khôn ngoan nhất là lặng lẽ rút lui.
Dù có thể trông đáng sợ, khỉ đầu chó vẫn là một phần quan trọng trong hệ sinh thái rừng nhiệt đới, góp phần phát tán hạt giống và duy trì sự cân bằng sinh học. Tuy nhiên, các chuyên gia cũng cảnh báo rằng môi trường sống của chúng đang bị đe dọa nghiêm trọng bởi nạn phá rừng và săn bắt trái phép.
