Một buổi sáng tưởng chừng bình thường trên hệ thống tàu điện ngầm của thành phố Milan đã trở thành chủ đề nghiên cứu thú vị của giới tâm lý học, sau khi sự xuất hiện của một người đàn ông hóa trang thành Batman bất ngờ làm thay đổi cách hành xử của hành khách xung quanh.
Không có cảnh truy đuổi tội phạm hay những màn hành động kịch tính, nhưng chỉ riêng sự hiện diện của Hiệp sĩ Bóng đêm cũng đủ khiến mọi người trở nên tử tế với nhau hơn. Khi một phụ nữ mang thai bước lên toa tàu đông đúc, tỷ lệ hành khách sẵn lòng nhường chỗ của mình đã tăng gần gấp đôi so với những chuyến tàu bình thường không có Batman.
Theo nghiên cứu mới do nhóm tâm lý học của Đại học Cattolica del Sacro Cuore tại Milan thực hiện, hành vi vị tha của hành khách đã tăng từ 37,66 phần trăm ở nhóm đối chứng lên 67,21 phần trăm ở nhóm có Batman xuất hiện. Những con số này đặt ra một câu hỏi thú vị: liệu chỉ cần một sự kiện bất ngờ trong không gian công cộng cũng đủ để khiến con người hành động tử tế hơn?
Giáo sư Francesco Pagnini, tác giả chính của nghiên cứu, cho biết sự xuất hiện của Batman đã phá vỡ nhịp sống thường ngày và khiến mọi người thoát khỏi trạng thái lái tự động. Theo ông, khi một yếu tố bất ngờ chen vào dòng chảy quen thuộc của cuộc sống, con người buộc phải chú ý nhiều hơn đến hiện tại và đến những người xung quanh.
Nghiên cứu được tiến hành dưới dạng thí nghiệm thực địa bán tự nhiên trên 138 chuyến tàu điện ngầm khác nhau. Trong cả hai tình huống, các nhà nghiên cứu đều đưa một người thử nghiệm giả vờ mang thai lên một toa tàu đông đúc để xem có ai nhường chỗ hay không.
Chỉ có một sự khác biệt, đó là trong một nửa số chuyến tàu, một người đàn ông hóa trang thành Batman sẽ bước vào từ cửa khác, đứng cách tình huống thử nghiệm khoảng ba mét để tránh gây tương tác trực tiếp. Những người quan sát bí mật ghi nhận số người đứng dậy nhường chỗ và tiến hành hỏi chuyện hành khách sau đó về lý do của hành động này.
Điều thú vị là gần một nửa số người đã nhường chỗ cho biết họ thậm chí không nhận ra sự có mặt của Batman. Và chính chi tiết này là chìa khóa để nhóm nghiên cứu đưa ra khái niệm mà họ gọi là hiệu ứng Batman.
Theo giáo sư Pagnini, đây là một dạng gián đoạn ngắn nhưng đủ mạnh để kéo tâm trí con người ra khỏi sự mất tập trung cố hữu trong những không gian công cộng vốn quá quen thuộc. Chúng ta thường bước lên tàu, ngồi vào chỗ và không để ý đến điều gì ngoài chiếc điện thoại hay những suy nghĩ riêng. Nhưng khi có điều gì bất ngờ xảy ra, dù không liên quan trực tiếp, não bộ sẽ thoát khỏi chế độ tự động và trở nên nhạy cảm hơn trước các tín hiệu xã hội.
Các tác giả của nghiên cứu mô tả cơ chế này như một dạng chánh niệm không chủ đích. Nói cách khác, con người không cần phải luyện tập hay nỗ lực để trở nên tập trung và đồng cảm hơn. Một cú hích đủ bất ngờ từ môi trường xung quanh đã khiến họ chú ý hơn đến tình huống trước mắt.
Việc thấy một phụ nữ mang thai đứng giữa toa tàu lắc lư vốn là hình ảnh mà nhiều người có thể bỏ lỡ trong trạng thái mệt mỏi hoặc phân tâm. Nhưng khi họ được kéo trở lại với hiện tại, sự đồng cảm tự nhiên được kích hoạt và từ đó dẫn đến hành động mang tính hỗ trợ.
Nghiên cứu cũng kết nối hiện tượng này với các lý thuyết lớn hơn trong tâm lý học hành vi, đặc biệt là lý thuyết về sự gián đoạn thói quen. Con người sống dựa trên vô số kịch bản xã hội và các lối tắt tinh thần để tiết kiệm năng lượng nhận thức.
Trong những không gian công cộng như tàu điện ngầm, mọi thứ được vận hành bằng mô hình quen thuộc. Chỉ khi có điều gì phá vỡ mô hình đó, tâm trí mới được kích hoạt. Batman trong trường hợp này đơn giản là chất xúc tác hoàn hảo.
Tuy vậy, nhóm nghiên cứu cũng xem xét khả năng yếu tố hình tượng của siêu anh hùng có thể tác động đến hành vi của con người. Siêu anh hùng thường gắn liền với lòng dũng cảm, sự bảo vệ người yếu thế và các giá trị đạo đức cao đẹp. Giáo sư Pagnini thừa nhận rằng hình tượng Batman có thể đã khơi gợi tiềm thức xã hội về việc hỗ trợ người khác.
Tuy nhiên, vì rất nhiều người giúp đỡ không hề nhận ra sự có mặt của Batman nên lập luận này không thể giải thích toàn bộ hiện tượng. Trong nhiều năm qua, lý thuyết mồi xã hội từng được xem là xu hướng chủ đạo trong tâm lý học, nhưng càng ngày càng bộc lộ nhiều hạn chế vì khó tái hiện trong thực tế. Và trường hợp này cho thấy sự tác động tiềm thức của biểu tượng văn hóa có thể không mạnh như người ta tưởng.
Điểm đáng chú ý nhất trong nghiên cứu có lẽ nằm ở gợi ý rằng những gián đoạn nhỏ từ môi trường có khả năng lan tỏa trong cộng đồng. Ngay cả khi chỉ một vài người nhận thấy điều bất thường và thay đổi hành vi, sự thay đổi đó cũng có thể được mô phỏng lại bởi những người khác trong cùng không gian.
Khi thấy ai đó đứng dậy nhường chỗ, những hành khách khác cũng bắt đầu chú ý hơn và nhận ra tình huống cần giúp đỡ. Theo các nhà nghiên cứu, mô hình nhận thức được kích hoạt bởi sự gián đoạn ban đầu có thể lan truyền qua hành vi của con người, khiến hiệu ứng lan rộng ngoài mức độ nhận thức cá nhân.
Những phát hiện này mở ra một hướng nghiên cứu mới về cách thúc đẩy hành vi tích cực trong bối cảnh đô thị. Thay vì chỉ dựa vào các chiến dịch truyền thông hay chương trình giáo dục, có thể các thành phố sẽ khai thác các yếu tố bất ngờ, thú vị hoặc mang tính nghệ thuật để tạo nên các gián đoạn tích cực.
Từ những buổi biểu diễn đường phố, tác phẩm nghệ thuật công cộng cho đến các hoạt động tương tác nhẹ nhàng, tất cả đều có khả năng làm phong phú thêm trải nghiệm đô thị và giúp con người kết nối với nhau nhiều hơn. Một thành phố không chỉ vận hành hiệu quả mà còn truyền cảm hứng cho lòng tốt sẽ tạo ra bầu không khí nhân văn hơn.
Theo kết luận được công bố trên tạp chí npj Mental Health Research, những sự kiện bất ngờ có thể làm tăng đáng kể hành vi mang tính hỗ trợ trong cộng đồng bằng cách tạm thời phá vỡ các mô hình chú ý tự động và tạo ra sự nhận thức rõ ràng hơn về hoàn cảnh xung quanh. Điều này không chỉ mở rộng hiểu biết của chúng ta về tâm lý hành vi mà còn gợi ý nhiều ứng dụng thực tiễn trong việc thiết kế đô thị và xây dựng môi trường xã hội tích cực.
