Tại bờ hồ Phủ Tiên, tỉnh Vân Nam, Trung Quốc, một nhóm nhà nghiên cứu khoa học đã không giấu nổi sự run rẩy khi nhìn vào một vũng nước nhỏ bé, hoang phế. Đó là một cái ao rộng chưa đầy 20 mét vuông, độ sâu chỉ vỏn vẹn 40 cm, bề mặt phủ đầy lá rụng và cỏ dại.
Trong mắt người thường, đây chỉ là một vũng nước tù đọng bẩn thỉu, không đáng một lần liếc nhìn. Nhưng chính tại nơi “rác rưởi” ấy, sự sống đã trỗi dậy một cách ngoạn mục. Bên dưới lớp nước đục ngầu là hơn 200 cá thể cá Kanglangg đang bơi lội tung tăng – loài sinh vật mà giới chuyên môn đã cay đắng tuyên bố “có khả năng đã tuyệt chủng” từ 21 năm trước.
Điều khiến người ta khó tin là cái ao chỉ “to bằng bàn tay” này lại ẩn chứa tới 7 loài cá nguy cấp, trong đó có 3 loài cá mà đã nhiều năm rồi không ai nhìn thấy. Các nhà khoa học sững sờ ngay tại chỗ: khổ công tìm kiếm hơn nửa đời người, không ngờ những kẻ này lại trốn ngay “dưới mí mắt”, chỉ vì mọi người đều cảm thấy nơi này “chẳng đáng để liếc mắt nhìn”.
Từ “vua hồ” đến kẻ lưu vong
Cá Kanglangg (Anabarilius grahami) tuy có kích thước khiêm tốn chỉ khoảng 10 cm nhưng lại sở hữu sức sống mãnh liệt với khả năng bơi ngược dòng xiết và bật nhảy qua các bãi cạn để sinh sản. Trong quá khứ, chúng đóng vai trò như những “người gác cổng” của hệ sinh thái hồ Phủ Tiên khi kiểm soát lượng tảo bằng cách ăn sinh vật phù du và làm thức ăn cho các loài thủy sinh khác.
Tuy nhiên, bi kịch của loài cá này bắt đầu từ chính bàn tay con người vào thập niên 80. Ba mũi dùi tấn công đã được chĩa thẳng vào chúng: nạn đánh bắt tận diệt, sự xâm lăng của loài cá ngần Thái Hồ ngoại lai do con người thả vào, và những con đập thủy điện chặn đứng đường di cư sinh sản.
Từ sản lượng 500 tấn vào năm 1980, đến năm 2002, người ta không còn tìm thấy nổi 1 tấn cá. Sự biến mất của chúng dường như là dấu chấm hết cho một mắt xích sinh thái quan trọng. Sau năm 2016, khi chỉ tìm thấy xác của 3 con cá chết, bản án tử hình dành cho loài Kanglangg dường như đã được đóng dấu.
Nơi trú ẩn của những kẻ bị lãng quên
Việc tìm thấy quần thể cá Kanglangg với đủ mọi lứa tuổi, từ cá bột đến cá trưởng thành, ngay trong vũng nước tù đọng này là một cú sốc thực sự. Không chỉ riêng cá Kanglangg, cái ao nhỏ bé này còn là mái nhà của 6 loài cá nguy cấp khác, bao gồm cả những loài được cho là đã tuyệt chủng ngoài tự nhiên như cá Yunnan disc barb hay Fuxian golden-line barbel.
Tại sao một hệ sinh thái phong phú đến vậy lại có thể tồn tại trong một môi trường tưởng chừng như khắc nghiệt? Câu trả lời nằm ở hai chữ: “Bỏ mặc”. Cái ao này hoàn toàn tách biệt với hồ lớn, đồng nghĩa với việc không có loài cá ngoại lai xâm lấn, không có lưới đánh cá quét qua, và quan trọng nhất, không có sự can thiệp “thiện chí” của con người. Nhiệt độ nước ổn định, nguồn thức ăn vừa đủ và sự vắng mặt của những kẻ săn mồi khổng lồ đã biến nơi đây thành một “thiên đường” bất đắc dĩ.
Sự mỉa mai của những nỗ lực “phục hồi”
Câu chuyện này trở nên chua chát hơn khi đặt cạnh những nỗ lực tốn kém nhằm phục hồi hệ sinh thái tại hồ chính Phủ Tiên. Để kiểm soát tảo, cơ quan quản lý đã thả xuống hồ hàng triệu con cá mè trắng và cá mè hoa. Những “cỗ máy lọc nước” khổng lồ này đã ăn sạch sinh vật phù du, tước đi nguồn thức ăn duy nhất của cá Kanglangg bản địa. Hành động nhân danh bảo vệ môi trường, trớ trêu thay, lại trở thành nhát dao kết liễu những loài sinh vật gốc.
Trong khi hồ lớn được “chăm sóc” kỹ lưỡng lại trở thành tử địa, thì vũng nước tù bị lãng quên lại trở thành chiếc thuyền Noah cứu rỗi sự đa dạng sinh học. Đây là một cái tát mạnh vào sự ngạo mạn của con người khi cho rằng mình có thể sắp xếp lại trật tự của tự nhiên tốt hơn chính bản thân nó.
Lời cảnh tỉnh từ vũng nước sâu 40cm
Hiện tượng này không phải là cá biệt. Trên toàn cầu, từ loài cá phổi biến mất 60 năm tại Úc cho đến những loài cá lạ trên sông Trường Giang, sự sống vẫn âm thầm tiếp diễn ở những góc khuất mà con người lười để mắt tới. Theo báo cáo của Quỹ Quốc tế Bảo vệ Thiên nhiên (WWF), 1/5 loài cá nước ngọt trên thế giới đang đứng bên bờ vực tuyệt chủng, và 70% nguyên nhân đến từ việc con người “nhiệt tình làm điều sai trái”: xây đập, chuẩn hóa dòng chảy và du nhập loài ngoại lai.
Câu chuyện về sự hồi sinh của cá Kanglangg gửi đi một thông điệp mạnh mẽ: Đừng cố gắng đóng vai đấng cứu thế bằng cách biến thiên nhiên thành những bể cá cảnh sạch sẽ và đơn điệu. Việc bảo vệ thiên nhiên thực chất không cần đến những lồng kính hào nhoáng hay các dự án nhân giống nhân tạo đắt đỏ. Đôi khi, tất cả những gì thiên nhiên cần chỉ là một mảnh đất bùn lầy, một vũng nước tù đọng, và sự tôn trọng tuyệt đối bằng cách: hãy để yên cho chúng
