Trong tự nhiên, hầu hết các loài kiến có thể được chia thành hai nhóm chính là kiến sinh sản và kiến thợ. Kiến sinh sản chịu trách nhiệm duy trì nòi giống thông qua việc đẻ trứng, trong khi kiến thợ đảm nhiệm gần như toàn bộ hoạt động còn lại của đàn, từ tìm kiếm thức ăn, chăm sóc ấu trùng cho tới bảo vệ tổ.
Trong nhóm kiến thợ, một số cá thể đảm nhận vai trò phòng thủ và thường được gọi là kiến lính. Chúng có kích thước lớn hơn, hình dáng oai vệ và được trang bị những “vũ khí” như hàm răng sắc nhọn, axit formic hoặc ngòi chích phát triển. Tuy nhiên, ngay cả trong tầng lớp kiến lính, vẫn tồn tại một nhóm đặc biệt hơn nữa, đó là kiến gác cổng, hay còn được gọi là kiến cổng.
Nhiệm vụ duy nhất của kiến cổng là bảo vệ lối vào tổ. Đầu của chúng có hình dạng khác thường, có thể là hình bướm, hình tròn có khuyết hoặc hình bầu dục, hoạt động như một chiếc khiên sống. Khi cần thiết, chúng dùng đầu để bịt kín lối vào, ngăn chặn hoàn toàn các loài săn mồi hoặc kẻ xâm nhập.
Cho đến nay, các nhà khoa học đã xác định được ít nhất tám chi kiến có sự xuất hiện của kiến lính dạng cổng. Hai chi được nghiên cứu nhiều nhất là Cephalotes và Carebara, đều sinh sống ở các khu vực nhiệt đới. Ngoài ra, còn có những chi khác ít được biết đến hơn, nhưng đều cho thấy những đặc điểm tiến hóa tương tự.
Một ví dụ đặc biệt là loài kiến ở Đài Loan thuộc nhóm Aegilops. Đầu hình khiên của chúng tiết ra một chất dạng sợi thông qua hàng ngàn lỗ nhỏ giống như tuyến. Chất này bao phủ toàn bộ vùng đầu hình đĩa, tạo thành một khối dày đặc trông giống nấm. Ban đầu, các nhà khoa học từng cho rằng đây là nấm ký sinh. Tuy nhiên, các nghiên cứu sau đó cho thấy cấu trúc này không có đặc điểm phân nhánh hay tổ chức bên trong của nấm, và được xác định là một phần cơ thể của chính loài kiến.
Ở một số loài khác thuộc chi Platypoda, tấm chắn đầu lại được hình thành theo cách khác. Chúng sử dụng các cấu trúc giống sợi lông chuyên biệt để thu gom mảnh vụn từ môi trường xung quanh, dần dần tạo nên một lớp vách ngăn chắc chắn. Dù được tạo ra bằng phương pháp nào, mục tiêu cuối cùng của chiếc đầu đặc biệt này vẫn là bịt kín lối vào tổ như một nút chai, không để bất kỳ vị khách không mời nào lọt qua.
Tại Đông Nam Á, các loài Carebara butteli và Carebara nayana cũng sở hữu cấu trúc đầu tương tự. Tuy nhiên, trong trường hợp này, hình dạng đầu chủ yếu nhằm bảo vệ mắt, râu và hàm khỏi các đòn tấn công. Các nhà khoa học cho rằng đây là kết quả của quá trình tiến hóa hội tụ, khi những loài khác nhau phát triển đặc điểm giống nhau để thích nghi với cùng một áp lực sinh tồn.
Những loài kiến cổng thường xây tổ trong thân cây, tận dụng các đường hầm do bọ đục gỗ tạo ra. Lỗ khởi đầu của đường hầm trở thành lối vào duy nhất của tổ kiến. Do có nhiều loài côn trùng khác nhau cũng sinh sống hoặc xâm nhập vào thân cây, mỗi loài kiến lại phát triển chiến lược phòng thủ phù hợp với kích thước và hình dạng đường hầm mà chúng chiếm giữ.
Năm 2008, nhà côn trùng học Scott Powell thuộc Đại học George Washington phát hiện rằng khi các loài kiến chỉ sống trong một môi trường tổ nhất định, hình dạng đầu của kiến lính dẫn đầu sẽ ngày càng chuyên biệt hóa. Nếu một loài chỉ sử dụng một kiểu tổ duy nhất, chúng có thể tiến hóa để sở hữu chiếc đầu gần như vừa khít tuyệt đối với lối vào. Điều này lý giải vì sao kiến lính, đặc biệt là kiến cổng, thường có hình thái khác biệt rõ rệt so với các cá thể khác trong đàn.
Một số loài kiến cổng chỉ cần một cá thể duy nhất là đủ để chặn hoàn toàn lối vào. Những loài khác lại phối hợp theo nhóm, dùng nhiều chiếc đầu nối liền nhau để bịt kín đường hầm. Đối thủ mà chúng phải đối mặt chủ yếu là các đàn kiến khác và các loài ký sinh trùng. Một số đàn kiến hung hăng có thể tấn công, giết chết kiến chúa của đàn đối phương để chiếm lãnh thổ, trong khi ký sinh trùng như ruồi bọ chét tìm cách đẻ trứng vào cơ thể kiến, gây nguy hiểm cho toàn bộ đàn.
Sống trong không gian khép kín như thân cây khiến đàn kiến không có lựa chọn rút lui khi bị tấn công. Chúng buộc phải chống trả ngay tại chỗ. Trong bối cảnh đó, kiến cổng trở thành tuyến phòng thủ cuối cùng và cũng là niềm hy vọng duy nhất của cả đàn. Áp lực đặt lên những cá thể này là cực lớn, nhưng chính áp lực đó đã khiến cấu trúc đầu của chúng gần như không thể bị khuất phục bởi những kẻ thù có sức mạnh tương đương.
Scott Powell cho biết, kiến cổng có sức chịu đựng đáng kinh ngạc. Ông từng quan sát thấy những cá thể có dấu vết bị cắn xé nghiêm trọng ở đầu, cho thấy đã có kẻ cố kéo chúng ra khỏi vị trí canh gác. Tuy nhiên, dù bị thương nặng, chúng vẫn không hề rời khỏi lối vào.
Trong một thí nghiệm, ông đã cố gắng dùng tăm bông và nhíp để đẩy hoặc kéo kiến cổng ra khỏi vị trí, nhưng gần như không thể. Chỉ khi dùng nhíp nhọn đâm trực tiếp vào đầu, cái chết mới khiến chúng ngừng nhiệm vụ phòng thủ. Điều này cho thấy mức độ hy sinh tuyệt đối của loài kiến đặc biệt này.
Chiến lược phòng thủ không hung hăng, không tấn công trực diện của kiến cổng tỏ ra rất hiệu quả trước các đối thủ có kích thước tương đương. Phần lớn kẻ xâm nhập không cố gắng phá vỡ hàng phòng thủ này. Ngay cả khi một con kiến cổng bị giết, một cá thể khác sẽ nhanh chóng thế chỗ. Vì vậy, những kẻ xâm nhập thành công thường chọn cách đào đường mới hoặc tìm cách đánh lừa hệ thống cảnh báo của kiến.
Thực tế, kiến cổng không đứng canh lối vào suốt thời gian. Chúng thường chờ ở gần đó và chỉ “đóng cửa“ khi cảm nhận được rung động bất thường từ thân cây hoặc phát hiện mùi pheromone của kẻ thù. Nếu đối phương có thể vượt qua hai cơ chế này, chúng mới có cơ hội xâm nhập tổ. Chính sự kết hợp giữa cấu trúc cơ thể đặc biệt và hành vi phòng thủ tinh vi đã khiến kiến cổng trở thành một trong những ví dụ ấn tượng nhất về khả năng thích nghi của tự nhiên.
