Trong nhiều năm qua, cư dân ở các thành phố Bắc Mỹ thường chia sẻ những hình ảnh về những chú gấu mèo trông đáng yêu một cách kỳ lạ khi chúng mò mẫm quanh các thùng rác, len lỏi qua các con hẻm và thản nhiên xuất hiện trên camera an ninh của người dân.
Điều thú vị là sự dễ thương ấy không chỉ đến từ hoàn cảnh mà còn nằm ngay trong diện mạo và hành vi của chúng. Một nghiên cứu mới công bố đã cho thấy rằng những con gấu mèo sinh sống ở khu vực đô thị đang thực sự thay đổi theo thời gian, và quá trình tiến hóa ấy có điểm tương đồng bất ngờ với hành trình loài sói biến thành chó nhà.
Nghiên cứu do Đại học Arkansas tại Little Rock thực hiện, đăng tải trên tạp chí Frontiers in Zoology, đã cung cấp cái nhìn toàn diện về cách những chú gấu mèo Bắc Mỹ đang thích nghi với đời sống con người.
Khi nhóm tác giả phân tích gần 20.000 hình ảnh gấu mèo được ghi nhận khắp Hoa Kỳ thông qua nền tảng khoa học cộng đồng iNaturalist, họ nhận thấy rằng những cá thể sống trong môi trường đô thị đông đúc có mõm ngắn hơn khoảng 3,5 phần trăm so với gấu mèo sống ở vùng nông thôn. Đây là một dấu hiệu đặc trưng của quá trình thuần hóa được ghi nhận ở nhiều loài động vật khác.
Theo các nhà khoa học, sự khác biệt này không phải ngẫu nhiên và rất có thể phản ánh một dạng tiến hóa đang diễn ra. Cũng giống như loài sói từng tiến hóa thành chó nhà bằng cách sống gần con người hơn để tận dụng nguồn thức ăn mà loài người để lại, gấu mèo thành phố nhiều khả năng cũng đang đi trên con đường tương tự nhờ một động lực rất quen thuộc: rác thải.
Tiến sĩ Raffaela Lesch, phó giáo sư sinh học tại Đại học Arkansas ở Little Rock và đồng tác giả nghiên cứu, cho biết rác thải của con người đóng vai trò như một chất xúc tác mạnh mẽ. Các khu dân cư, công viên hay khu đô thị luôn chứa lượng rác dồi dào và dễ tiếp cận, giúp gấu mèo nhanh chóng nhận ra rằng chỉ cần bớt e dè với con người và giảm hành vi hung hăng, chúng sẽ được tiếp cận nguồn thức ăn dễ kiếm nhất trên hành tinh.
Chính yếu tố này đã mở ra một khe môi trường mới cho chúng tiến hóa. Khi những cá thể thân thiện và ít sợ người hơn sinh tồn tốt hơn, đặc điểm này sẽ dần được củng cố qua các thế hệ.
Theo đó, quá trình thuần hóa không phải lúc nào cũng xuất phát từ nỗ lực của con người nhằm biến động vật hoang dã thành vật nuôi. Trong nhiều trường hợp, chính động vật đã chủ động tận dụng môi trường sống do con người tạo ra để tiến hóa và thích nghi.
Những gì đang xảy ra với gấu mèo thành phố có nhiều nét tương đồng với giả thuyết Hội chứng thuần hóa mào thần kinh, vốn cho rằng các tế bào mào thần kinh góp phần hình thành cả đặc tính hành vi lẫn cấu trúc khuôn mặt của động vật. Khi quá trình tiến hóa ưu tiên những cá thể có tính khí ôn hòa, các đặc điểm như mõm ngắn hơn, đầu tròn hơn, tai cụp nhẹ và đường nét mềm mại sẽ dần xuất hiện.
Những thay đổi hình thái này cũng đã xuất hiện ở nhiều loài được thuần hóa, trong đó dễ nhận thấy nhất là chó. Các giống chó hiện đại thường sở hữu khuôn mặt ngắn, dễ thương hơn so với tổ tiên là loài sói. Một ví dụ điển hình là giống bulldog Pháp với chiếc mũi cực ngắn. Dù những đặc điểm này gây tranh cãi vì các vấn đề sức khỏe, chúng vẫn là minh chứng rõ rệt cho hội chứng thuần hóa. Việc gấu mèo thành phố bắt đầu mang những nét tương tự gợi ý rằng chúng đang bước những bước đầu tiên trên cùng một con đường.
Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu nhấn mạnh rằng những phát hiện hiện tại mới chỉ là gợi ý, không phải bằng chứng xác thực tuyệt đối cho giả thuyết về hội chứng thuần hóa mào thần kinh. Để kiểm chứng sâu hơn, những nghiên cứu tiếp theo sẽ cần phân tích cấu trúc xương và đặc điểm giải phẫu chi tiết.
Một sinh viên đồng tác giả, Alanis Bradley, đã bày tỏ mong muốn mở rộng đề tài nghiên cứu bằng cách quét 3D các hộp sọ gấu mèo từ những năm 1970 để đánh giá rõ ràng hơn sự thay đổi theo thời gian.
Ngoài ra, đội ngũ nghiên cứu cũng dự định mở rộng phạm vi sang các loài động vật khác đang sinh sống gần con người để tìm hiểu liệu quá trình tương tự có xảy ra hay không. Việc khảo sát thêm các loài thú có túi hoặc các loài động vật vốn sinh sống xen lẫn trong môi trường đô thị sẽ giúp củng cố hoặc phản biện giả thuyết này.
Điều đáng chú ý là toàn bộ dự án được bắt đầu từ một lớp học về sinh trắc học mà tiến sĩ Lesch giảng dạy. Bà muốn sinh viên học cách lập trình và phân tích dữ liệu bằng cách sử dụng chính những bộ dữ liệu mà các em yêu thích. Nhờ vậy, dự án khoa học công dân này ngày càng phát triển và mang lại những góc nhìn mới về tiến hóa đô thị.
Nhìn rộng hơn, phát hiện này mở ra nhiều câu hỏi thú vị về tương lai của gấu mèo thành phố cũng như mối quan hệ giữa chúng với con người. Nếu quá trình thuần hóa tiếp tục diễn ra trong tương lai xa, không loại trừ khả năng một ngày nào đó việc nuôi gấu mèo như thú cưng sẽ trở thành điều bình thường, tương tự như việc loài chó từng chỉ là động vật hoang dã trước khi trở thành bạn đồng hành thân thiết nhất của con người. Tất nhiên, hiện tại chúng vẫn là loài hoang dã và tiềm ẩn nhiều rủi ro, nhưng những thay đổi ban đầu đang gợi mở một viễn cảnh hoàn toàn mới.
Tiến sĩ Lesch nửa đùa nửa thật rằng nếu một loài tiếp theo được con người thuần hóa thì rất có thể đó sẽ là gấu mèo. Bà nói rằng có lẽ trong tương lai, phiên bản thuần hóa của loài gấu mèo sẽ có một cái tên dí dỏm gắn liền với biệt danh hiện tại mà người Mỹ yêu thích: gấu trúc rác.
Dù viễn cảnh ấy còn xa, nhưng nghiên cứu này đã cho thấy một điều rõ ràng: ngay giữa những khu phố đông đúc và dòng xe cộ tấp nập, thiên nhiên vẫn đang âm thầm tiến hóa theo những cách mà chúng ta không ngờ đến.
