Hơn hai thế kỷ qua, thảm họa của Napoleon trong chiến dịch xâm lược nước Nga năm 1812 vẫn được xem là một trong những bi kịch quân sự lớn nhất trong lịch sử nhân loại. Gần nửa triệu binh sĩ Pháp cùng đồng minh đã lên đường chinh phạt, nhưng chỉ còn vài chục nghìn người sống sót trở về.
Trong suốt thời gian dài, các nhà sử học tin rằng nguyên nhân chính nằm ở “kẻ thù vô hình” – bệnh sốt phát ban lây truyền qua chấy rận. Thế nhưng, một nghiên cứu di truyền mới của Viện Pasteur (Pháp) vừa công bố trên tạp chí Current Biology đã làm thay đổi hoàn toàn nhận thức về thảm họa này, mở ra một góc nhìn mới về vai trò của dịch bệnh trong lịch sử chiến tranh châu Âu.
Mùa hè năm 1812, Napoleon Bonaparte dẫn theo khoảng 600.000 quân, lực lượng lớn nhất mà châu Âu từng chứng kiến tiến vào lãnh thổ Nga. Mục tiêu của ông là buộc Sa hoàng Alexander I khuất phục sau khi căng thẳng giữa hai bên leo thang vì xung đột thương mại và danh dự.
Tuy nhiên, mọi kế hoạch đã nhanh chóng biến thành thảm họa. Khi rút khỏi nước Nga chỉ vài tháng sau, quân đội của Napoleon chỉ còn khoảng 100.000 người. Trong số đó, phần lớn bị thương, kiệt sức hoặc chết dần trên đường rút lui trong cái lạnh khắc nghiệt. Đến cuối chiến dịch, chưa đến 30.000 người sống sót trở về.
Từ thế kỷ 19, nhiều ghi chép của các bác sĩ và sĩ quan Pháp từng cho rằng căn bệnh sốt phát ban do vi khuẩn Rickettsia prowazekii lây truyền qua chấy rận là nguyên nhân chính khiến quân đội Napoleon sụp đổ. Những bằng chứng khảo cổ học sau này, bao gồm dấu vết của chấy rận trong quần áo và di vật của binh lính, càng củng cố giả thuyết đó.
Tuy nhiên, nhóm nghiên cứu của tiến sĩ Nicolás Rascovan tại Viện Pasteur đã quyết định đặt lại câu hỏi: liệu có thể chúng ta đã hiểu sai suốt 200 năm qua?
Họ đã sử dụng phương pháp giải trình tự DNA cổ đại, một kỹ thuật tiên tiến cho phép phục hồi các đoạn vật chất di truyền đã bị phân hủy qua hàng thế kỷ để phân tích răng của 13 binh sĩ trong ngôi mộ tập thể tại Vilnius (Litva), nơi từng là điểm dừng chân của đoàn quân trong cuộc rút lui định mệnh. Răng là cơ quan bảo tồn DNA tốt nhất trong cơ thể, giúp các nhà khoa học truy tìm dấu vết bệnh tật cổ xưa một cách chính xác nhất.
Kết quả khiến giới khoa học phải bất ngờ: không hề có bằng chứng nào về sự tồn tại của Rickettsia prowazekii hay Bartonella quintana, tác nhân gây bệnh sốt chiến hào, vốn cũng do chấy rận truyền. Thay vào đó, nhóm nghiên cứu phát hiện hai loại vi khuẩn khác: Salmonella enterica (gây bệnh sốt phó thương hàn) và Borrelia recurrentis (gây bệnh sốt hồi quy).
Cả hai đều là những căn bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, dễ bùng phát trong môi trường khắc nghiệt, thiếu vệ sinh và đặc biệt tàn phá cơ thể khi con người đã suy kiệt vì đói rét.
Tiến sĩ Rascovan cho biết: “Thật thú vị khi sử dụng công nghệ mà chúng ta có ngày nay để chẩn đoán thứ gì đó đã bị chôn vùi trong hơn 200 năm. Những dữ liệu DNA cổ đại giúp chúng ta nhìn thấy quá khứ bằng con mắt khoa học hiện đại”.
Theo nhóm nghiên cứu, bệnh sốt phó thương hàn có thể lây lan qua thực phẩm và nước uống nhiễm khuẩn, điều hoàn toàn có thể xảy ra khi binh lính Napoleon phải ăn uống trong điều kiện thiếu thốn giữa mùa đông nước Nga.
Cùng lúc đó, bệnh sốt hồi quy do chấy rận truyền khiến các binh sĩ liên tục bị sốt cao, mất sức, và dễ tử vong vì suy kiệt. Hai căn bệnh này, kết hợp với cái lạnh khắc nghiệt, thiếu lương thực và kiệt sức sau hàng nghìn km hành quân, đã khiến Đại quân sụp đổ nhanh chóng.
Không chỉ dừng lại ở việc giải mã nguyên nhân dịch bệnh, nhóm của Rascovan còn phát hiện một điều đáng kinh ngạc: chủng Borrelia recurrentis trong hài cốt binh lính Napoleon trùng khớp với một dòng vi khuẩn từng tồn tại ở Anh từ thời kỳ đồ sắt, cách đây khoảng 2.000 năm. Điều này cho thấy một số mầm bệnh cổ xưa có thể đã tồn tại và lưu hành trong châu Âu suốt hàng thiên niên kỷ, trước khi bị thay thế bởi các biến thể hiện đại.
Phát hiện này không chỉ viết lại một chương trong lịch sử chiến tranh Napoleon mà còn mở ra một hướng nghiên cứu mới về sự tiến hóa của các bệnh truyền nhiễm ở châu Âu. Nó cho thấy những đại dịch cổ đại không chỉ là sự kiện riêng lẻ mà là kết quả của sự giao thoa lâu dài giữa con người, môi trường và vi sinh vật.
Khi nhìn lại chiến dịch năm 1812, có thể thấy Napoleon không chỉ chiến đấu với quân đội Nga, mà còn với chính thiên nhiên và những kẻ thù vi mô mà ông không thể nhìn thấy. Từ nắng nóng thiêu đốt mùa hè, đến mùa đông giá lạnh cắt da, từ những cánh đồng bị đốt trụi đến nguồn nước ô nhiễm, tất cả đã hợp lực chống lại ông. Các nhà khoa học gọi đây là “hiệu ứng tổng hợp”, nơi nhiều yếu tố cùng lúc làm sụp đổ một cỗ máy chiến tranh tưởng như bất khả chiến bại.
Khi những người sống sót cuối cùng của Napoleon vượt qua sông Niemen vào tháng 12 năm 1812, chỉ còn chưa đến 30.000 người trong số 600.000 binh sĩ ban đầu. Nhiều người tàn tật, kiệt sức, và mang theo trong mình những mầm bệnh đã giết chết đồng đội. Đó không chỉ là thất bại quân sự, mà còn là thảm kịch nhân đạo, một minh chứng cho giới hạn của con người trước sức mạnh của tự nhiên và dịch bệnh.
Hơn hai trăm năm sau, với sự giúp đỡ của công nghệ DNA cổ đại, bí ẩn đó cuối cùng đã có lời giải. Không phải chỉ một căn bệnh, mà là cả một “liên minh chết chóc” giữa sốt phó thương hàn, sốt hồi quy, đói khát, lạnh giá và kiệt sức đã chôn vùi Đại quân của Napoleon trên đất Nga.
Và có lẽ, chính trong thất bại đó, lịch sử đã để lại cho nhân loại một lời nhắc nhở: không đế chế nào, dù hùng mạnh đến đâu, có thể chống lại sức mạnh của tự nhiên và những sinh vật nhỏ bé nhất hành tinh này.
