Trong suốt nhiều thập kỷ, thế giới vẫn tin rằng rừng nhiệt đới châu Phi là một trong những tuyến phòng thủ tự nhiên vững chắc nhất trước biến đổi khí hậu. Người ta mặc nhiên xem những tấm thảm xanh bạt ngàn trải dài từ Tây Phi đến lưu vực Congo là bể chứa carbon khổng lồ, âm thầm hấp thụ lượng khí CO2 mà con người thải ra không ngừng.
Thế nhưng một nghiên cứu mới công bố trên Scientific Reports đã lật ngược niềm tin đó. Dữ liệu vệ tinh độ phân giải cao kết hợp với công nghệ học máy cho thấy rừng châu Phi không những không còn hấp thụ carbon mà đã chuyển sang thải ngược CO2 vào khí quyển. Tấm lưới an toàn cuối cùng của hành tinh đang bị rách, và nguyên nhân đến từ chính con người.
Công trình nghiên cứu được dẫn dắt bởi Trung tâm Quan sát Trái Đất Quốc gia thuộc Đại học Leicester, dựa trên hơn một thập kỷ dữ liệu từ các hệ thống vệ tinh tiên tiến như thiết bị laser GEDI của NASA và vệ tinh radar ALOS của Nhật Bản.
Đây là lần đầu tiên châu Phi có được bản đồ sinh khối chi tiết đến mức từng ô 100 mét. Những con số thu được không chỉ rõ ràng mà còn gây sốc. Trong giai đoạn 2007 – 2010, rừng châu Phi vẫn tăng trưởng ổn định, tích lũy khoảng 439 triệu tấn sinh khối mỗi năm. Nhưng từ năm 2010 đến 2017, xu hướng này đảo ngược hoàn toàn, khi lục địa này mất trung bình 106 triệu tấn sinh khối mỗi năm, tương đương khoảng 200 triệu tấn CO2 bị đẩy ngược vào bầu khí quyển.
Các tác giả của nghiên cứu khẳng định họ có thể xác nhận sự đảo chiều này một cách chắc chắn, sau khi đối chiếu dữ liệu vệ tinh với các phép đo thực địa hiếm hoi.
Đáng lo ngại hơn, hiện tượng suy thoái rừng không diễn ra rải rác mà tập trung ở những khu vực vốn là nơi dự trữ carbon mạnh nhất: rừng lá rộng ẩm ở Cộng hòa Dân chủ Congo, Madagascar và Tây Phi.
Đây là những điểm nóng đa dạng sinh học, nơi từng lưu giữ lượng sinh khối khổng lồ suốt hàng nghìn năm. Khi các hệ sinh thái ẩm ướt này bị phá vỡ, tác động đến khí hậu toàn cầu không chỉ mang tính khu vực mà lan rộng theo quy mô hành tinh.
Theo Giáo sư Heiko Balzter, tác giả chính của nghiên cứu, phát hiện này là lời cảnh tỉnh mạnh mẽ gửi tới các nhà hoạch định chính sách khí hậu. Ông nhấn mạnh rằng nếu rừng châu Phi không còn hấp thụ carbon, các khu vực khác phải cắt giảm lượng phát thải khí nhà kính nhanh hơn nhiều so với những gì thế giới đang làm hiện nay, nếu muốn duy trì mục tiêu 2 độ C trong Thỏa thuận Paris.
Điều này đồng nghĩa các quốc gia công nghiệp phải đẩy nhanh việc từ bỏ nhiên liệu hóa thạch, trong khi các nền kinh tế mới nổi cũng cần có lộ trình phát triển xanh không phụ thuộc vào khai thác tài nguyên rừng.
Nhưng vì sao cỗ máy hấp thụ carbon tự nhiên này lại sụp đổ nhanh đến vậy? Câu trả lời không xa lạ: hoạt động của con người. Trên khắp lưu vực Congo – hệ sinh thái rừng nhiệt đới lớn thứ hai thế giới sau Amazon – nạn phá rừng đang leo thang mạnh mẽ. Người dân đốt nương làm rẫy để mở rộng đất canh tác, trong khi các công ty khai thác gỗ quốc tế thu mua gỗ quý với tốc độ chóng mặt.
Hệ thống đường sá, mỏ khoáng sản và các dự án hạ tầng khác tiếp tục mở rộng, xé toạc những vùng rừng nguyên sinh vốn tưởng như bất khả xâm phạm. Các dấu hiệu độc lập khác như báo cáo mất rừng của FAO hay dữ liệu theo dõi vệ tinh của NASA từ năm 2012 cũng cho thấy xu hướng suy giảm nhất quán.
Điều đáng ngại là câu chuyện tại châu Phi không phải là trường hợp cá biệt. Ở Amazon, nắng nóng cực đoan và hàng thập kỷ phá rừng đã biến nhiều khu vực từ bể chứa carbon thành nguồn phát thải ròng. Tại Đông Nam Á, các vụ cháy than bùn rộng lớn cũng gây ra hậu quả tương tự. Lần đầu tiên trong lịch sử, cả ba vành đai rừng nhiệt đới lớn nhất hành tinh – Amazon, Congo và Đông Nam Á – đều không còn giữ vai trò lá chắn khí hậu như trước.
Những hệ quả của sự đảo ngược này không thể xem nhẹ. Rừng và đất rừng châu Phi hiện vẫn lưu giữ khoảng 59 tỷ tấn carbon, tương đương lượng khí thải từ nhiên liệu hóa thạch toàn cầu trong sáu năm. Việc mất đi dù chỉ một phần nhỏ cũng có thể gây xáo trộn chu trình carbon toàn cầu, khiến nhiệt độ tăng nhanh hơn và kéo theo hàng loạt phản ứng dây chuyền khó kiểm soát.
Tuy nhiên, nghiên cứu cũng chỉ ra rằng cuộc khủng hoảng này chưa phải là án tử. Nhiều sáng kiến phục hồi rừng như AFR100 hay các nền tảng số hỗ trợ tái trồng rừng như Restor đang mở ra hy vọng, khi huy động được cộng đồng địa phương, các tổ chức phi lợi nhuận và chính phủ.
Nhưng mọi nỗ lực đều sẽ trở nên bất lực nếu thiếu nguồn tài chính xanh toàn cầu quy mô lớn. Việc bảo vệ rừng nhiệt đới không thể chỉ dựa vào các quốc gia châu Phi vốn đang phải vật lộn với phát triển kinh tế, mà đòi hỏi trách nhiệm chung từ cả những quốc gia tiêu thụ gỗ, dầu cọ, khoáng sản và nhiều sản phẩm liên quan đến phá rừng.
Trên bản đồ vệ tinh, lưu vực Congo vẫn hiện lên như một dải xanh đồ sộ, bao phủ hơn 3 triệu km2. Nhưng ẩn dưới lớp tán cây ấy là những khoảng rừng bị đốt trụi, những con đường mới mở, những khu vực bị khai thác đến trơ trụi. Chỉ cần một thập kỷ để rừng châu Phi vượt qua ngưỡng không thể đảo ngược. Từng là lá chắn bảo vệ hành tinh trước biến đổi khí hậu, giờ đây chúng lại đang tiếp tay cho sự nóng lên.
Câu hỏi lớn còn lại là liệu lá chắn đó có thể được khôi phục hay không. Câu trả lời phụ thuộc vào những lựa chọn của hôm nay – không chỉ của người dân châu Phi, mà của toàn thế giới vốn đang hưởng lợi từ lá phổi xanh này suốt hàng trăm năm qua. Nếu những quyết định đúng đắn không được đưa ra, nhân loại có thể mất đi một trong những tuyến phòng thủ cuối cùng trước khủng hoảng khí hậu.
